Το πιο αδιαφιλονίκητο γνώρισμα της επανάστασης είναι η άμεση επέμβαση των μαζών στα ιστορικά γεγονότα. Συνήθως το κράτος, είτε μοναρχικό είτε δημοκρατικό, εξουσιάζει το έθνος και η ιστορία γράφεται από τους ειδικούς του επαγγέλματος: μονάρχες, υπουργούς, γραφειοκράτες, κοινοβουλευτικούς, δημοσιογράφους. Όμως, στις αποφασιστικές καμπές, όταν το παλιό καθεστώς γίνεται ανυπόφορο για τις μάζες, τότε αυτές σπάνε τους φράχτες που τις χωρίζουν από τον πολιτικό στίβο, ανατρέπουν τους πατροπαράδοτους εκπρόσωπούς τους και, μ’ αυτή τους την επέμβαση, δημιουργούν τις βάσεις για ένα καινούργιο καθεστώς. Αν αυτό είναι καλό ή κακό, ας το κρίνουν οι ηθικολόγοι… Η ιστορία της επανάστασης είναι για μας πριν απ’ όλα η ιστόρηση της βίαιης εισβολής των μαζών στην περιοχή όπου ρυθμίζονται τα δικά τους πεπρωμένα.
Λέων Τρότσκι, “Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης”
_________________
Του Παναγιώτη Βογιατζή
Στις αρχές του 1917 η Ρωσία ήταν μια «ελέω Θεού» απόλυτη μοναρχία. Ο τσάρος Νικόλαος ο Β’ των Ρομανόβ, τελευταίος εκπρόσωπος μιας δυναστείας 3 αιώνων, κυβερνούσε μια απέραντη αυτοκρατορία κι η εξουσία του φαινόταν απεριόριστη. Πριν κλείσει ο χρόνος, ο τσάρος βρισκόταν στη φυλακή και στα εδάφη της πρώην αυτοκρατορίας είχε δημιουργηθεί το πρώτο εργατικό κράτος στον κόσμο. Για να συμβεί αυτή η κολοσσιαίων διαστάσεων μεταβολή χρειάστηκαν δυο επαναστάσεις, μια τον Φλεβάρη και μια τον Οκτώβρη, που στην πραγματικότητα αποτέλεσαν ένα αδιάλυτο σύνολο.
Στην προηγούμενη επέτειο, δέκα χρόνια πριν, τα αφιερώματα στον αστικό τύπο και οι εκδόσεις βιβλίων για τη Ρωσική Επανάσταση είχαν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Ο λόγος ήταν πως η κατάρρευση της ΕΣΣΔ ήταν ακόμη νωπή και κατά συνέπεια η αυτοπεποίθηση των αστών πολύ ισχυρότερη. Φέτος, ο αριθμός τους είναι αισθητά μικρότερος, ωστόσο δεν είναι καθόλου αμελητέος. Όπως και να ‘χει, ένα γεγονός που, απ’ όποια σκοπιά κι αν το δει κανείς, αποτελεί ένα από τα κορυφαία γεγονότα της ανθρώπινης ιστορίας, σίγουρα δεν κινδυνεύει από τη λησμονιά. Κινδυνεύει όμως από την παραχάραξη.
Αυτός βέβαια δεν είναι ένας καινούριος κίνδυνος. Από την πρώτη κιόλας στιγμή, έγινε προσπάθεια να καλυφθεί το μεγαλειώδες αυτό γεγονός κάτω από ένα βουνό από ψέματα και συκοφαντίες, και η επικράτηση του σταλινισμού σίγουρα έκανε αυτή την προσπάθεια ακόμη ευκολότερη. Η ίδια η σταλινική γραφειοκρατία ανήγαγε την παραχάραξη σε επιστήμη, αφού ήταν γι αυτήν ζήτημα ζωής και θανάτου να ξαναγράψει την ιστορία από την αρχή ώστε ν’ αποδείξει πως η παρουσία της δεν ήταν παρά η φυσική συνέχεια του Οκτώβρη. Σ’ αυτό, αστοί και σταλινικοί συμφωνούν ακόμη και σήμερα…
Σωστά έχει ειπωθεί πως «η ιστορία γράφεται από τους νικητές», ακόμη κι αν αυτοί είναι προσωρινοί. Στο αφιέρωμα αυτό, πέρα από μια συνοπτική περιγραφή των γεγονότων, θα προσπαθήσουμε ν’ απαντήσουμε σε μερικούς από τους πιο διαδεδομένους μύθους που καλύπτουν την Ρωσική Επανάσταση και την εξέλιξή της και που σήμερα λογίζονται από πολλούς σαν «ιστορία».
ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
1905: Μια ειρηνική διαδήλωση στις 9 του Γενάρη χτυπιέται άγρια από την αστυνομία και το στρατό, δίνοντας έτσι το σύνθημα για γενικευμένη εξέγερση. Δημιουργούνται για πρώτη φορά τα «Σοβιέτ», επιτροπές εργατών και στρατιωτών που διεκδικούν άμεσα την εξουσία. Τελικά, η επανάσταση ηττήθηκε, επειδή οι αγροτικές περιοχές δεν ήταν ακόμη έτοιμες να την ακολουθήσουν. Ωστόσο, η επανάσταση του 1905 χαρακτηρίσθηκε «η πρόβα τζενεράλε του 1917»
1914: Ξεσπάει ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος, που θα διαρκέσει ως το 1918. Η Ρωσία παίρνει το μέρος της Αγγλίας και της Γαλλίας, εναντίον της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας. Οι ήττες της διαδέχονται η μία την άλλη.
1917
23 Φλεβάρη: Στη διεθνή μέρα της Γυναίκας (οι ημερομηνίες ακολουθούν το παλιό ημερολόγιο, 13 μέρες πίσω), 90.000 εργάτριες της Πετρούπολης, αψηφώντας τις εκκλήσεις όλων των κομμάτων για «αυτοσυγκράτηση», κατεβαίνουν σε απεργία και διαδήλωση. Ενάντια σε κάθε πρόβλεψη, το κίνημα εξαπλώνεται αμέσως.
25 Φλεβάρη: Η απεργία εξελίσσεται σε ένοπλη εξέγερση. Μεγάλες μονάδες του στρατού περνούν με το μέρος των διαδηλωτών.
28 Φλεβάρη: Η επανάσταση επικρατεί σ’ ολόκληρη την περιοχή της πρωτεύουσας και ο τσάρος συλλαμβάνεται.
Μάρτης: Σχηματίζεται προσωρινή κυβέρνηση, αποτελούμενη αποκλειστικά από αστούς και ευγενείς. Ταυτόχρονα όμως, ξαναδημιουργούνται τα Σοβιέτ. Πρώτα στην Πετρούπολη και πολύ γρήγορα σ’ ολόκληρη τη χώρα. Εμφανίζεται έτσι το φαινόμενο της «διαρχίας». Ενώ τυπικά η εξουσία βρίσκεται στα χέρια της κυβέρνησης, στην πραγματικότητα βρίσκεται εξ ολοκλήρου στα χέρια των Σοβιέτ, όπου όμως κυριαρχούν τα αριστερά κόμματα των Μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών (ΣΕ), που δεν έχουν καμία διάθεση ν’ ασκήσουν την εξουσία αυτή. Οι Μπολσεβίκοι αποτελούν ακόμη μια πολύ μικρή μειοψηφία.
3 Απρίλη: Ο Λένιν επιστρέφει στην Πετρούπολη από την εξορία και παρουσιάζει τις «Θέσεις του Απρίλη», όπου για πρώτη φορά βάζει το ζήτημα του περάσματος όλης της εξουσίας στα Σοβιέτ και της μετατροπής της επανάστασης σε σοσιαλιστική. Αρχικά δεν βρίσκει καθόλου συμμάχους στην ηγεσία των Μπολσεβίκων. Στα τέλη του μήνα ωστόσο, καθώς απευθύνεται στη βάση του κόμματος, καταφέρνει να κερδίσει την πλειοψηφία.
18 Απρίλη: Η προσωρινή κυβέρνηση διατάζει γενική επίθεση σ’ όλα τα μέτωπα, αλλά οι στρατιώτες αρνούνται να υπακούσουν. Ξεσπούν βίαιες διαδηλώσεις στην Πετρούπολη, από υποστηρικτές και των δύο στρατοπέδων. Τελικά η προσωρινή κυβέρνηση καταρρέει και σχηματίζεται νέα, όπου και πάλι κυριαρχούν οι αστοί (10 από τους 16 υπουργούς).
4 Μάη: Ο Τρότσκι επιστρέφει στην Ρωσία, αφού οι Άγγλοι, που τον κρατούσαν αιχμάλωτο σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στον Καναδά, αναγκάζονται να τον αφήσουν ελεύθερο. Αμέσως τάσσεται στο πλευρό των Μπολσεβίκων και ξεκινάει διαδικασίες συγχώνευσης της «Διαχτιδικής Οργάνωσης» στην οποία ανήκε, με το κόμμα του Λένιν. Η επίσημη ένταξη θα γίνει τον Αύγουστο, στο 6ο Συνέδριο του κόμματος.
3 Ιούνη: Αρχίζει το 1ο Συνέδριο των Σοβιέτ στην Πετρούπολη. Οι Μπολσεβίκοι και οι σύμμαχοί τους ήδη κατέχουν το 20% των συνέδρων. Στην πραγματικότητα η επιρροή τους είναι ακόμη μεγαλύτερη, αφού αυξάνει μέρα με την ημέρα.
Ο λόγος γι’ αυτή τη ραγδαία άνοδο του Μπολσεβικισμού βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι τα «σοσιαλιστικά» κόμματα των Μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών, τρομοκρατημένα από την ίδια τους τη δύναμη, περνούν όλο και περισσότερο στις θέσεις των αντιπάλων της επανάστασης. Το Συνέδριο, με προτροπή του Κερένσκι που είχε αναλάβει το υπουργείο στρατιωτικών, παίρνει απόφαση για νέα επίθεση, για να «τιμηθούν οι συμφωνίες της Ρωσίας με τους συμμάχους της». Τα πράγματα τείνουν προς το σημείο του βρασμού.
18 Ιούνη: Το Σοβιέτ αποφασίζει την πραγματοποίηση διαδήλωσης, στο όνομα της «υπεράσπισης της Δημοκρατίας». Εκατοντάδες χιλιάδες εργατών και στρατιωτών παρελαύνουν. Τα πανώ με τα συνθήματα των Μπολσεβίκων «Κάτω ο πόλεμος», «Κάτω οι 10 αστοί υπουργοί» και «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» κυριαρχούν συντριπτικά.
2 – 5 Ιούλη: Η φρουρά και οι εργάτες της Πετρούπολης εξεγείρονται ενάντια στην κυβέρνηση, που ήταν φανερό ότι όχι μόνο δεν προωθούσε καμιά από τις βασικές διεκδικήσεις της επανάστασης, αλλά αντίθετα προσπαθούσε να «επαναφέρει την τάξη» με κάθε τρόπο. Οι Μπολσεβίκοι αρχικά διστάζουν αλλά αργότερα αποφασίζουν ν’ αναλάβουν την ευθύνη της εξέγερσης, παρ’ ότι έβλεπαν ότι αυτή είχε ξεσπάσει πολύ πρόωρα. Το μεγαλύτερο μέρος της χώρας βρισκόταν ακόμη πίσω από τις διαθέσεις που επικρατούσαν στην Πετρούπολη και τη Μόσχα. Μπαίνουν ωστόσο επικεφαλής, προσπαθώντας να δώσουν μια συντεταγμένη κατεύθυνση στην εξέγερση και στην πραγματικότητα να ελαχιστοποιήσουν τις αρνητικές της επιπτώσεις. Πράγματι το κίνημα εξασθενεί γρήγορα, όταν μονάδες στρατού από άλλες περιοχές φτάνουν στην πρωτεύουσα και «ακλόνητα» στοιχεία παρουσιάζονται που δείχνουν ότι οι Μπολσεβίκοι ήταν πράκτορες της Γερμανίας. Ωστόσο, πετυχαίνουν τον αντικειμενικό τους στόχο: Οι δυνάμεις των εξεγερμένων δεν δέχονται συντριπτική ήττα και η αιματοχυσία περιορίζεται όσο αυτό ήταν δυνατό.
Ιούλης: Ο μήνας της μεγάλης συκοφαντίας. Οι Μπολσεβίκοι τίθενται εκτός νόμου, τα τυπογραφεία τους σφραγίζονται και πολλοί από τους ηγέτες οδηγούνται στις φυλακές (Τρότσκι, Κάμενεφ) ή αναγκάζονται να κρυφτούν για ν’ αποφύγουν τη σύλληψη (Λένιν, Ζηνόβιεφ). Η αντικειμενική κατάσταση ωστόσο είναι τέτοια, που θ’ ανατρέψει πολύ σύντομα τις εξελίξεις αυτές.
Αύγουστος: Καθώς, μετά το πρώτο σοκ, οι δυνάμεις του μπολσεβικισμού αρχίζουν και πάλι να αυξάνονται, η αντίδραση αποφασίζει πως οι μέρες της μετριοπάθειας έχουν περάσει κι αποφασίζει να παίξει το τελευταίο της χαρτί: τη στρατιωτική δικτατορία. Για τον ρόλο του δικτάτορα επιλέγεται ο τσαρικός στρατηγός Κορνίλοβ. Παρά την πλήρη υποστήριξή του από το Επιτελείο και την αστική τάξη, το πραξικόπημα καταλήγει σε οπερέτα: Οι εργάτες οχυρώνουν μέσα σε λίγες ώρες την πρωτεύουσα, οι σιδηροδρομικοί χαλάνε κι αλλάζουν τις γραμμές των τρένων, οι ταχυδρομικοί κατακρατούν τις επικοινωνίες των πραξικοπηματιών και τις μεταβιβάζουν στην επιτροπή άμυνας του Σοβιέτ, τα στρατεύματα του Κορνίλοβ μόλις πληροφορούνται από τους συναδέλφους τους τον πραγματικό του σκοπό περνούν κι αυτά με το μέρος της επανάστασης.
Οι Μπολσεβίκοι παίζουν τον πρώτο ρόλο σ’ αυτή την προσπάθεια. Όλοι, του Κερένσκι -που στο μεταξύ έχει γίνει πρωθυπουργός- συμπεριλαμβανομένου, απευθύνονται σ’ αυτούς, που ήταν υποτίθεται «προδότες της πατρίδας» και εκτός νόμου, για να οργανώσουν την άμυνα ενάντια στην αντεπανάσταση.
Σεπτέμβρης: Με τη στάση τους αυτή, οι Μπολσεβίκοι κερδίζουν οριστικά την πλειοψηφία όχι μόνο στα Σοβιέτ της Πετρούπολης και της Μόσχας αλλά και των περισσοτέρων μεγάλων πόλεων. Ο Τρότσκι, όπως και το 1905, αναλαμβάνει Πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης.
Οι Μπολσεβίκοι μποϋκοτάρουν το Προκοινοβούλιο που δημιουργείται, καθώς η κατάσταση έχει πια ωριμάσει, όχι για το πισωγύρισμα σε μια αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά για το πέρασμα στην επόμενη φάση της επανάστασης: την εγκαθίδρυση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας των Σοβιέτ. Ο Λένιν μ’ όλες του τις δυνάμεις προσπαθεί να πείσει το κόμμα να προχωρήσει στην εξέγερση.
9 Οκτώβρη: Με πρόταση των Μενσεβίκων, δημιουργείται η «Επαναστατική Στρατιωτική Επιτροπή», που σαν καθήκον της θα είχε την υπεράσπιση της πρωτεύουσας με τη βοήθεια εργατικών πολιτοφυλακών. Η ΕΣΕ θα αποτελέσει το όργανο της μάχης για την κατάληψη της εξουσίας.
23-24 Οκτώβρη: Η κυβέρνηση του Κερένσκι προσπαθεί για τελευταία φορά να αντιδράσει. Η ΕΣΕ κηρύσσεται παράνομη, οι εφημερίδες των Μπολσεβίκων σφραγίζονται και πάλι. Όμως ο κύβος έχει πια ριφθεί.
10 Οκτώβρη: Η Κ. Επιτροπή των Μπολσεβίκων παίρνει απόφαση για την εξέγερση. Οι Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ που διαφωνούν, αποκαλύπτουν τα σχέδια αυτά στον Τύπο. Ο Λένιν τους καταγγέλλει σαν απεργοσπάστες και προτείνει την άμεση διαγραφή τους από το κόμμα.
25 Οκτώβρη: Την ημέρα που είχε οριστεί για την έναρξη του 2ου Συνεδρίου των Σοβιέτ, τα κυριότερα σημεία της πρωτεύουσας πέφτουν στα χέρια των εξεγερμένων χωρίς να πέσει ούτε μια ντουφεκιά. Το μοναδικό άξιο λόγου στρατιωτικό επεισόδιο έχει να κάνει με την άμυνα των Χειμερινών Ανακτόρων του τσάρου, όπου είχαν καταφύγει κάποια από τα μέλη της κυβέρνησης και των δημοτικών αρχών. Λίγες ώρες μετά την έναρξη του συνεδρίου, τα ανάκτορα καταλαμβάνονται με αιφνιδιαστική έφοδο. Μια καινούρια εποχή ξεκινούσε.
ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΤΩΝ ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΩΝ
Ένας απ’ τους πιο διαδεδομένους μύθους γύρω από την ιστορία της επανάστασης, αφορά τον ίδιο τον φορέα που την έφερε σε πέρας: το κόμμα των Μπολσεβίκων. Σύμφωνα μ’ αυτόν, οι Μπολσεβίκοι υπήρξαν ένα καθαρά αντιδημοκρατικό, απολύτως συγκεντρωτικό κόμμα, που δεν επέτρεπε καμιά διαφωνία είτε μέσα στις γραμμές του είτε στην κοινωνία, κατά την περίοδο που βρέθηκε στην εξουσία. Τίποτε δεν βρίσκεται μακρύτερα απ’ την αλήθεια.
Οι Μπολσεβίκοι δημιουργήθηκαν το 1903, όταν διασπάστηκε το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Ρωσίας. Τυπικά, η διάσπαση προήλθε ακριβώς από τη διαφωνία πάνω στον «συγκεντρωτισμό» του κόμματος. Στην πραγματικότητα όμως, η διαφορά με τους Μενσεβίκους βρισκόταν στη στάση που θα ‘πρεπε να κρατήσουν απέναντι στους φιλελεύθερους αστούς. Η επιμονή του Λένιν να συμπεριληφθεί στο καταστατικό ένα αυστηρό ως προς τα καθήκοντα των μελών άρθρο προερχόταν από την κατανόησή του πως μόνο έτσι το κόμμα θα μπορούσε ν’ αποκλείσει από τις γραμμές του τα στοιχεία εκείνα που στην πρώτη κρίσιμη στιγμή θα έτειναν να κάνουν παραχωρήσεις προς την αστική τάξη και θα περιόριζαν την επαναστατική του δυναμική.
Υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα που αποδεικνύουν πως ήταν οι πολιτικές θέσεις που καθόριζαν τη στάση των Μπολσεβίκων και όχι κάποια στενά κομματικά κριτήρια. Έτσι, βλέπουμε τις δυο τάσεις των σοσιαλδημοκρατών να δρουν από κοινού και σε πολλές περιπτώσεις σε κοινές οργανώσεις κατά την επανάσταση του 1905, ακριβώς λόγω του ότι οι Μενσεβίκοι κράτησαν τότε μια αρκετά συνεπή στάση (ήταν βέβαια η τελευταία φορά. Αμέσως μετά το 1905 ξέκοψαν οριστικά από τις ιδέες του επαναστατικού μαρξισμού). Άλλωστε, μόνο το 1912 η τάση των Μπολσεβίκων οργανώθηκε σε ξεχωριστό κόμμα.
Η ιστορία του 1917 είναι μια ιστορία συζητήσεων, διαφωνιών και συγκρούσεων μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα. Ούτε μία απ’ αυτές δεν λύθηκε με διοικητικά μέτρα (διαγραφές κλπ)!
Αμέσως μετά την επανάσταση του Φλεβάρη, δεν ήταν λίγα τα στελέχη (ανάμεσά τους και ο Στάλιν) που ζητούσαν επανένωση με τους Μενσεβίκους. Αυτό είναι τουλάχιστον περίεργο για ένα μονολιθικό κόμμα που μόλις έβγαινε απ’ την παρανομία… Ο ίδιος ο Λένιν βρέθηκε αρχικά στη μειοψηφία όταν παρουσίασε τις θέσεις του Απρίλη και χρειάστηκε εξαντλητική συζήτηση μέσα στη βάση του κόμματος για να καταφέρει να πείσει για τις απόψεις του. Ακόμη κι ύστερα απ’ αυτό, διάφορα γεγονότα – που αργότερα αφαιρέθηκαν προσεκτικά από την επίσημη ιστορία του κόμματος – έκαναν την εμφάνισή τους. Προς τα τέλη του Μάη, σε μια ψηφοφορία για τη συμμετοχή των Μπολσεβίκων σ’ ένα συνέδριο αριστερών οργανώσεων στη Στοκχόλμη, ψήφισαν υπέρ περίπου 90 συμμετέχοντες και μόνο ένας κατά: ο Λένιν…
Το πιο τρανταχτό περιστατικό ήταν βέβαια η διαφωνία κάποιων στελεχών με την ίδια την επανάσταση του Οκτώβρη και η στάση του Ζηνόβιεφ και του Κάμενεφ που αποκάλυψαν τα σχέδιά της στον τύπο. Είδαμε ότι ο Λένιν ζήτησε τότε τη διαγραφή τους από το κόμμα και κανείς βέβαια δεν θα θεωρούσε αυτή την κίνηση «αντιδημοκρατική». Λοιπόν, όχι μόνο ούτε αυτό δεν συνέβηκε, αλλά τα στελέχη αυτά έπαιξαν και έναν απόλυτα κρίσιμο ρόλο κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Άλλωστε, στο ίδιο το Συνέδριο των Σοβιέτ όπου επισφραγίστηκε η νίκη της επανάστασης, οι Μπολσεβίκοι πρότειναν για το προεδρείο του Συνεδρίου 6 από τους πιο επιφανείς διαφωνούντες. Αυτά ήταν τα ήθη του κόμματος τότε. Θα τολμούσε κανείς να τα συγκρίνει με το σταλινικό έκτρωμα που ακολούθησε;
Αλλά και μετά την επανάσταση τίποτε δεν άλλαξε. Ακόμη και σε συνθήκες εξαιρετικά κρίσιμες, όπου μαινόταν ο πόλεμος, η εισβολή ξένων στρατευμάτων και η επέλαση αντεπαναστατικών δυνάμεων που είχαν περικυκλώσει την νεογέννητη σοβιετική δημοκρατία, οι ελευθερίες που απολάμβαναν τόσο οι διαφωνούντες μέσα στο κόμμα όσο και τα υπόλοιπα κόμματα ήταν πρωτοφανείς. Είναι χαρακτηριστικό για παράδειγμα πως δημιουργήθηκε ακόμα και «στρατιωτική αντιπολίτευση» κατά τη διάρκεια του εμφυλίου με εφημερίδες κλπ, που ζητούσε να καταργηθεί ο τακτικός στρατός που με τόσο κόπο είχε χτιστεί και να αντικατασταθεί με μονάδες αντάρτικου! Θα θέλαμε πολύ ν’ ακούσουμε κάποιο ανάλογο παράδειγμα από την ιστορία των «πολιτισμένων» και «δημοκρατικών» καπιταλιστικών κρατών…
Μόνο στα 1921 η Κ. Επιτροπή των Μπολσεβίκων αποφάσισε να απαγορεύσει προσωρινά τις ομάδες και τις φράξιες μέσα στο κόμμα. Για τον Λένιν και τον Τρότσκι αυτό το μέτρο είχε μόνο επεισοδιακό και προσωρινό χαρακτήρα, που στόχευε στο να αποτρέψει την μεταφορά στο εσωτερικό του κόμματος των ταξικών συγκρούσεων που δημιουργούσε η οικονομική πραγματικότητα της εποχής, συγκρούσεων που εκφράστηκαν με την εξέγερση στην Κροστάνδη αρχικά και που θα εντείνονταν με την εισαγωγή της ΝΕΠ (Νέας Οικονομικής Πολιτικής). Άλλωστε, μέχρι το 1924 αυτό το μέτρο δεν εφαρμόστηκε ποτέ ουσιαστικά. Βέβαια, αυτό το άρθρο αποτέλεσε το τυπικό στήριγμα για την επιβολή της απόλυτης κυριαρχίας των σταλινικών μέσα στο κόμμα, όπως θα δούμε όμως ήταν οι αντικειμενικές συνθήκες που οδήγησαν σ’ αυτή την κυριαρχία και όχι κάποια τυπικά μέτρα και αποφάσεις.
Σε μια επαναστατική κατάσταση είναι φυσικό να ανακύπτουν καθημερινά νέα ζητήματα και μάλιστα ύψιστης σημασίας. Το κόμμα των Μπολσεβίκων δεν ξεπήδησε πανέτοιμο μέσα στην ιστορία, όπως η Θεά Αθηνά μέσα από το κεφάλι του Δία, όπως περιγράφει ουσιαστικά η σταλινική μυθολογία. Διαμορφώθηκε μέσα από τη σύνδεσή του με τις εργατικές μάζες και στηρίχτηκε σ’ αυτές για να χαράζει κάθε φορά τη γραμμή που έπρεπε να ακολουθηθεί. Όταν η γραφειοκρατία ξέκοψε οριστικά από την κοινωνία, αυτή η σύνδεση χάθηκε. Και μαζί της χάθηκε το πιο δημοκρατικό κόμμα στην ιστορία.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ
Ο πιο διαδεδομένος και επίμονος μύθος έχει να κάνει φυσικά με την ίδια την πορεία και την εξέλιξη της επανάστασης. Ανεξάρτητα απ’ την αφετηρία ή και τις προθέσεις των συμμετεχόντων, η επανάσταση εκφυλίστηκε και παραχώρησε τη θέση της σ’ ένα τερατούργημα. Αντί για την πιο δημοκρατική κοινωνία, αυτό που δημιουργήθηκε δεν ήταν παρά ένα από τα πιο στυγνά καθεστώτα που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Τι αξία μπορεί να έχει λοιπόν;
Τρία εντελώς ετερογενή ρεύματα σκέψης καταλήγουν στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα. Από τη μια είναι οι Αστοί και τα φερέφωνά τους: Ο λαός που προσπαθεί να ξεφύγει από τα βάσανά του δεν μπορεί παρά να πέσει σε ακόμα χειρότερα βάσανα. Καθίστε λοιπόν στ’ αυγά σας και να λέτε και «δόξα τω Θεώ».
Έπειτα οι αναρχικοί, αντιεξουσιαστές κλπ: Μια επανάσταση που έχει οργάνωση, σχέδιο και πρόγραμμα (δηλαδή καθοδηγείται από κάποιο κόμμα) δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε μια ακόμη πιο εξουσιαστική κοινωνία. Το πώς ακριβώς θα γίνει το ξερίζωμα της παλιάς κοινωνίας που στηρίζεται σε πανίσχυρους θεσμούς αιώνων και τι ακριβώς θα πάρει τη θέση της χωρίς ένα οργανωμένο σχέδιο, δεν είναι κάτι που φαίνεται να τους απασχολεί ιδιαίτερα.
Τέλος οι ίδιοι οι νοσταλγοί του σταλινισμού, που εξακολουθούν να υπάρχουν παρά την αμετάκλητα καταδικαστική απόφαση της ιστορίας, όχι μόνο κλείνουν τα μάτια στα αμέτρητα εγκλήματα των ινδαλμάτων τους, αλλά φαντάζονται πως σ’ αυτές τις χώρες όλα πήγαιναν καλώς μέχρι που …πέθανε ο Στάλιν, ο Μάο ή ο οποιοσδήποτε ηγέτης.
Η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική. Η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να ακολούθησε χρονικά την επανάσταση, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί τη συνέχειά της. Ακριβώς το αντίθετο: Για να καταφέρει να επικρατήσει, η γραφειοκρατία ήταν αναγκασμένη πρώτα να ξηλώσει πλήρως τις θεωρητικές καταβολές της επανάστασης κι έπειτα να χαράξει ένα ποτάμι αίματος που τη χώρισε οριστικά από τον προκάτοχό της.
Η απομόνωση της Επανάστασης
Οι αιτίες γι αυτή την τεράστια ιστορική λοξοδρόμηση πρέπει ν’ αναζητηθούν στις υλικές συνθήκες που επικράτησαν αμέσως μετά την επανάσταση και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε. Η χώρα βγήκε τελείως ρημαγμένη. Η παραγωγή είχε πέσει στο 1/7 της προπολεμικής. Ακόμη και οι ούτως ή άλλως περιορισμένες υποδομές είχαν τελείως καταστραφεί. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες ήταν αδύνατο να μιλάει κανείς για σοσιαλισμό, που δε νοείται φυσικά σαν ισότητα μέσα στην γενικευμένη φτώχεια και εξαθλίωση αλλά απαιτεί ένα υψηλό επίπεδο παραγωγής και κατανάλωσης.
Για τους Μαρξιστές, ήταν από την πρώτη στιγμή ξεκάθαρο «πως χωρίς την υποστήριξη της παγκόσμιας διεθνιστικής επανάστασης, ο θρίαμβος της δικής μας ήταν αδύνατος. Ήδη πριν από την επανάσταση, όπως και ύστερα απ’ αυτήν, σκεφτόμασταν πως στη συνέχεια, ή, το πολύ πολύ σ΄ ένα σύντομο χρονικό διάστημα, θα εκραγεί η επανάσταση και σ’ άλλες χώρες, ή σε αντίθετη περίπτωση θα συντριβούμε. Αν και είχαμε πλήρη συνείδηση αυτού του γεγονότος, κάναμε το παν για να διατηρήσουμε με κάθε θυσία το σοβιετικό σύστημα, γιατί ξέραμε πως δουλεύουμε όχι μονάχα για τους εαυτούς μας, μα και για την παγκόσμια επανάσταση» (Λένιν).
Η γραφειοκρατία είχε από πολύ νωρίς αρχίσει να εμφανίζεται, αλλά όσο πέρναγε ο καιρός έκανε όλο και πιο αισθητή την παρουσία της. Μέλη του κόμματος, σε συνδυασμό μ’ ένα πλήθος ειδικών, τεχνοκρατών κλπ του κρατικού μηχανισμού, που το κόμμα ήταν αναγκασμένο να χρησιμοποιεί στις κρατικές υποθέσεις, άρχισαν να σχηματίζουν, πρώτα ασυνείδητα, στη συνέχεια όμως μ’ έναν απόλυτα συνειδητό τρόπο, ένα μπλοκ κοινών συμφερόντων. Για όλους αυτούς, η σοβιετική εξουσία δεν ήταν τίποτε άλλο από τον δρόμο τους προς τα προσωπικά προνόμια, από τον δρόμο που θα τους χώριζε οριστικά από την “μάζα” των φτωχών και αμόρφωτων εργατών.
Η θέση αυτού του στρώματος δυνάμωνε από τις ήττες και την καθυστέρηση της επανάστασης στη Δύση, που έσπερνε την απογοήτευση ακόμη και σε προχωρημένα κομμάτια της εργατικής τάξης στο εσωτερικό της χώρας. Η σταλινική θεωρία του “σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα”, έκανε την εμφάνισή της, στηριζόμενη ακριβώς σ’ αυτή την απογοήτευση.
Η Αριστερή Αντιπολίτευση που δημιουργήθηκε μέσα στο εσωτερικό του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (όπως είχαν μετονομαστεί οι Μπολσεβίκοι), με ηγέτη τον Λ. Τρότσκι, προσπάθησε ν’ αντιταχθεί σ’ αυτές τις εξελίξεις. Αλλά ο αγώνας της ήταν άνισος.
Η διαλεκτική της Ιστορίας στάθηκε πολύ σκληρή απέναντι στην Ρωσική Επανάσταση. Η κυριαρχία της γραφειοκρατίας, που σαν βασικό της καθήκον έβλεπε το ξεκαθάρισμα του κόμματος και της Διεθνούς από κάθε αντιπολιτευόμενη άποψη, οδηγούσε στην ήττα την παγκόσμια επανάσταση. Την ίδια ώρα, κάθε ήττα της επανάστασης δυνάμωνε ακόμη περισσότερο την γραφειοκρατία, αφού έσπρωχνε προς την παθητικοποίηση την συντριπτική πλειοψηφία των εργατών, που ήταν οι μόνοι που θα μπορούσαν να μπουν φρένο στην πορεία αυτή. Τα δύο φαινόμενα, τροφοδοτούσαν το ένα το άλλο, άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους.
Ο «νεκροθάφτης της επανάστασης»
Ακόμη κι έτσι ωστόσο, έπρεπε πολλά ακόμη να συμβούν για να καταφέρει να επικρατήσει πλήρως η γραφειοκρατία. Η Επανάσταση του 1917 έφερε μαζί της μια τεράστια φυγή προς τα μπρος και θεσμούς που διατηρούσαν ακόμη το μεγαλείο τους. Παρά τις στερήσεις και τα τεράστια προβλήματα, τα πρώτα χρόνια μετά τη νίκη κύλησαν μέσα σε μια πρωτοφανή πνευματική άνοιξη. Ένας λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία αγράμματος μέχρι χθες, μορφωνόταν και έχτιζε τη χώρα από την αρχή. Οι τέχνες γνώρισαν μια άνευ προηγουμένου άνθηση. Ο Στάλιν είχε ακόμη πολύ δουλειά να κάνει…
Για να πετύχει τους σκοπούς του ήταν αναγκασμένος να μην αφήσει όρθιο τίποτε απ’ το ηρωικό παρελθόν της επανάστασης. Οτιδήποτε θύμιζε τις παλιές μέρες έπρεπε να ξηλωθεί συστηματικά. Η ιστορία ξαναγραφόταν σχεδόν κάθε χρόνο, οι χθεσινοί ήρωες γινόντουσαν εν μία νυκτί εχθροί και προδότες. Με μια σειρά στημένες δίκες όλοι οι παλιοί μπολσεβίκοι οδηγήθηκαν πρώτα στις φυλακές κι έπειτα στο απόσπασμα. Αργά και μεθοδικά άρχισε να χτίζεται ένα αστυνομικό κράτος πρωτοφανές στην ανθρώπινη ιστορία. Όταν πια είχε ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία, μόνο 3 σε κάθε 1000 μέλη του ΚΚ μπορούσαν να περηφανεύονται πως συμμετείχαν στο κόμμα που έκανε την επανάσταση…
Ποιος έχει λοιπόν δίκιο; Αυτοί που αναθεματίζουν τον Οκτώβρη ή ο Λ. Τρότσκι που πολύ γλαφυρά το ξεκαθάρισε: «Κάνουν το λάθος να θεωρούν τον Στάλιν συνεχιστή της επανάστασης ενώ στην πραγματικότητα είναι ο νεκροθάφτης της»;
Η ΔΙΑΡΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 είχε σαν βασικούς εκφραστές και καθοδηγητές της δυο απ’ τις μεγαλύτερες επαναστατικές φυσιογνωμίες όλων των εποχών: Τον Β. Λένιν και τον Λ. Τρότσκι. Μέχρι το 1924 τα δυο αυτά ονόματα αναφέρονταν πάντοτε μαζί, τόσο στο εσωτερικό της Ρωσίας όσο και στο εξωτερικό. Μετά τον θάνατο του Λένιν ωστόσο, η ηγετική ομάδα που θέλησε να κυριαρχήσει μέσα στο κόμμα (Στάλιν, Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ) «ανακάλυψε» ξαφνικά ότι ο Τρότσκι βρισκόταν ανέκαθεν σε σύγκρουση με τον λενινισμό και ξεκίνησε μια άνευ προηγουμένου εκστρατεία ώστε να καταφέρει, συκοφαντώντας τον Τρότσκι, να τον εμποδίσει να καταλάβει τη θέση που αντικειμενικά του ανήκε: του συνεχιστή του έργου της επανάστασης. Το κύριο βάρος αυτής της προσπάθειας κατευθύνθηκε ενάντια στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης (ΔΕ).
Η θεωρία της ΔΕ παρουσιάστηκε στην πρώτη της μορφή από τον Μαρξ, μετά την επανάσταση του 1848 στη Γερμανία. Για τον Μαρξ, η αστική αυτή επανάσταση έπρεπε να αποτελέσει μόνο την εισαγωγή για τη σοσιαλιστική επανάσταση που θα ακολουθούσε και θα ολοκλήρωνε το έργο της πρώτης. Ακριβώς επειδή αυτό δε συνέβηκε, η επανάσταση του 1848 έμεινε ημιτελής και τα προβλήματα που καλούνταν αρχικά να λύσει (αστικοδημοκρατικά καθήκοντα – βλέπε συνέχεια) θα έπρεπε να περιμένουν 70 ακόμη χρόνια, μέχρι την επανάσταση του 1918.
Για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο, η θεωρία της Δ.Ε. του Μαρξ ξεχάστηκε. Μέχρι το 1905 όλοι οι Μαρξιστές θεωρούσαν ότι η επικείμενη επανάσταση σε οικονομικά «καθυστερημένες» και μισοανεπτυγμένες χώρες θα ήταν μια αστική επανάσταση, που σαν βασικά της καθήκοντα θα είχε την εξαφάνιση της φεουδαρχίας και των μεγάλων γαιοκτημόνων, την καταστροφή της μοναρχίας και την κατάκτηση στοιχειωδών δημοκρατικών ελευθεριών για τους πολίτες (κοινοβούλιο, συνδικαλισμό κλπ). Τα πιο πάνω καθήκοντα είναι καθιερωμένα στη μαρξιστική ορολογία σαν αστικοδημοκρατικά καθήκοντα. Είναι αυτά που έφερε σε πέρας ιστορικά η αστική τάξη ανατρέποντας το φεουδαρχικό σύστημα. Και διαφέρουν από τα σοσιαλιστικά καθήκοντα, τα οποία σχετίζονται με την ανάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη, το πέρασμα των μέσων παραγωγής στην κοινωνία και της λειτουργίας της οικονομίας για την εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών αντί του κέρδους των καπιταλιστών.
Με βάση το σκεπτικό ότι στις οικονομικά καθυστερημένες χώρες τα μόνα καθήκοντα που θα μπορούσαν να τεθούν στην ημερήσια διάταξη ήταν τα αστικοδημοκρατικά, οι Μαρξιστές θεωρούσαν πως θα έπρεπε να κρατήσουν για τους εαυτούς τους το ρόλο της αριστερής αντιπολίτευσης στην αστική επανάσταση, και της υπεράσπισης των δικαιωμάτων των εργατών, προετοιμάζοντας την μελλοντική – και σε ακαθόριστο χρόνο – σοσιαλιστική επανάσταση.
***
Από το 1905 όμως, ο Τρότσκι, αντλώντας από την εμπειρία της ίδιας της πρώτης ρωσικής επανάστασης, επαναδιατύπωσε και βάθυνε τη θεωρία αυτή. Τρία είναι τα βασικά της σημεία:
Κεντρική της ιδέα είναι ότι στην εποχή του Ιμπεριαλισμού τα αστικοδημοκρατικά καθήκοντα δεν μπορούν να επιλυθούν από τις αστικές τάξεις των καθυστερημένων χωρών, γιατί αυτές έχουν ήδη συντηρητικοποιηθεί βαθιά, έχουν χάσει τα επαναστατικά χαρακτηριστικά που είχαν κάποτε, έχουν αναπτύξει στενούς οργανικούς δεσμούς με τη φεουδαρχική αριστοκρατία είναι ολοκληρωτικά δεμένες στα συμφέροντα των ξένων (ιμπεριαλιστικών) αφεντικών τους και φοβούνται την εργατική τάξη η οποία εν τω μεταξύ έχει εμφανιστεί και αποτελεί ισχυρή εργατική δύναμη – σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στη Γαλλία τον 18ο αιώνα και στην Αγγλία τον 17ο.
Με βάση αυτή την ανάλυση ο Τρότσκι εξήγησε πως ο δρόμος για την δημοκρατία και την οικονομική ανάπτυξη σ’ αυτές τις χώρες, περνάει μέσα από την κατάληψη της εξουσία από την εργατική τάξη. Έτσι, στις συνθήκες υποανάπτυκτων χωρών, η επανάσταση μπορεί να έχει σε πρώτη φάση να επιλύσει αστικοδημοκρατικά καθήκοντα, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως μπορεί να οδηγήσει σε κυριαρχία του καπιταλισμού για δεκαετίες… μπορεί απλά να αποτελεί το πρελούδιο για την σοσιαλιστική επανάσταση.
Δεύτερο σημείο είναι ο διαρκής χαρακτήρας της επανάστασης σε οικονομία, θεσμούς, ιδεολογία, ακόμη και στην καθημερινή ζωή:
Μετά την επικράτησή της, δεν παγιώνει ένα συγκεκριμένο και απαράβατο πλαίσιο, αλλά συνεχίζει να διατηρεί την κοινωνία σε κατάσταση εγρήγορσης και συνεχούς επαναστατικού μετασχηματισμού.
Τρίτο αλλά εξίσου σημαντικό σημείο είναι ο διεθνής χαρακτήρας της επανάστασης. Η σοσιαλιστική επανάσταση αρχίζει σε εθνική βάση, αλλά δεν μπορεί να ολοκληρωθεί σ’ αυτή. Μια απομονωμένη σοσιαλιστική νησίδα σηκώνει το βάρος όχι μόνο των δικών της αντιφάσεων, αλλά και της πίεσης που εξασκείται πάνω της από το παγκόσμιο καπιταλιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκεται. Όπως έδειξε και το παράδειγμα της Σ. Ένωσης, αργά ή γρήγορα θα υποκύψει στις αντιφάσεις αυτές.
***
Ο Λένιν αρχικά απέρριψε αυτές τις απόψεις, αλλά όταν ξέσπασε η επανάσταση του Φλεβάρη αντιλήφθηκε πως αποτελούσαν μονόδρομο για την εργατική τάξη.
Τόσο με τα «Γράμματα από Μακριά» που έστελνε μέχρι να επιστρέψει από την εξορία (τα οποία ο Στάλιν, ήδη στην Πετρούπολη, περνούσε από λογοκρισία, πράγμα που εξόργιζε τον Λένιν) όσο κυρίως με τις «Θέσεις του Απρίλη», υιοθέτησε πλήρως τις ιδέες της Διαρκούς Επανάστασης και επικεντρώθηκε στο να τις κάνει κτήμα του κόμματος και των επαναστατημένων μαζών.
Σήμερα, κάτω από το φως της ιστορικής πραγματικότητας, είναι τουλάχιστον περίεργο το να γίνεται ακόμη συζήτηση πάνω στη θεωρία της ΔΕ. Ολόκληρο το 1917 αποτέλεσε την πιο εντυπωσιακή της επαλήθευση: Μια καθυστερημένη χώρα πέρασε μέσα σε μόλις 9 μήνες από τον τσαρισμό στα Σοβιέτ.
Πόσο μεγάλη είναι η απόσταση από τις θεωρίες των ΚΚ που ακόμη και σήμερα – έναν αιώνα μετά! – ψάχνουν για χρονικά ακαθόριστα «στάδια» από τα οποία υποτίθεται πως πρέπει να περάσουμε μέχρι τη νίκη του σοσιαλισμού…
____________
